سد فینسک از جمله سدهایی است که با هدف تامین آب شرب منطقه سمنان در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفت اما پس از انجام مطالعه و آغاز عملیات اجرایی این سد مخزنی، بر روی رودخانه سفیدرود در استان سمنان که از سرشاخه‌های اصلی منابع آبی سد شهید رجایی ساری نیز محسوب می‌شود، با اعتراضات فراوان در رسانه‌ها مواجه و باعث شد تا مطالعات سد و عملیات اجرایی آن حداقل به صورت آشکار متوقف شود.

فینسک یکی از روستاهای مازندران از توابع بخش شهمیرزاد شهرستان مهدیشهر استان سمنان است که به لحاظ اقلیم، نیمه خشک سرد بوده و جنگل های آن در ۵۵ کیلومتری شمال شرق سمنان، در شیب شمال و جنوبی ارتفاعات البرز و در ارتفاع ۱۴۰۰ تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته‌اند.

بررسی‌های نقشه وزارت نیرو در مورد سد فینسک نشان می‌دهد که "هیکو" خط الرأس بین سرشاخه‌های اصلی رودخانه سفید، تجن با تالار در ارتفاعات شرقی سلسله جبال البرز در استان‌های سمنان و مازندران است که آب چشمه‌ها و برف‌های این منطقه به طرفین این رودها سرازیر می‌شود. "پور طلا" نخستین سرشاخه رودخانه‌ای است که بین روستای فینسک و تلاجین در استان سمنان قرار دارد و به رودخانه معروف سفید رود می‌پیوندد.

طرح مطالعاتی ایجاد سد فینسک نیز برای این محدوده مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به خشکسالی اخیر، دبی رودخانه سفید رود که سد فینسک از آن بهره می‌گیرد، 510 لیتر در ثانیه گزارش شده و بررسی‌ها نشان می دهد که رودخانه های زیادی به عنوان سرشاخه‌های سد شهید رجایی ساری قرار دارد که از پائین دست سد فینسک به رودخانه اصلی سفید رود متصل می‌شوند و در واقع ساخت سد فینسک حدود 7 درصد از ذخایر آبی سد شهید رجایی ساری را کاهش خواهد داد.

پروژه سد فینسک که یک سد مخزنی سنگریزه‌ای با هسته رسی، طول تاج 433 متری و حجم مخزنی 11.78 میلیون متر مکعب بوده، از سال 89 بر روی سرشاخه‌های رودخانه تجن واقع در منطقه جغرافیایی استان سمنان توانست در دولت دهم بودجه مطالعاتی دریافت کند.

سمنان ظرفیت احداث سد را ندارد

اسماعیل کهرُم، یک بوم شناس و فعال محیط زیست در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به سد فینسک و منطقه جغرافیایی استان سمنان گفت: سمنان یکی از خشکترین استان های کشور بوده و دارای 30 درصد از ذخیره گاه های حیاتی کشور است که به صورت پارک ملی، منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش مورد استفاده قرار گرفته و ظرفیت احداث سد بزرگ را ندارد.

این محقق، مؤلف و پژوهشگر در حوزه محیط زیست، شرایط اقلیمی و زمین شناسی منطقه را مسئله اصلی برای احداث سد در سمنان، مطرح و تاکید کرد: منطقه‌ای که تاکنون عاری از آب بوده و اکنون چند میلیون تن از حجم آب را باید کنترل کند بالطبع دچار آسیب، فرونشست و تحرک در لایه های زیرزمینی شده و امکان وقوع زلزله در این منطقه افزایش پیدا خواهد کرد.

سدهای بزرگ کارایی خود را از دست داده‌اند

وی افزود: زمانی نه چندان دور دنیا به دنبال احداث سدهای عظیم بود ولی اکنون سدهای بزرگ کارایی خود را از دست داده‌اند.

وی درباره احداث سدهای عظیم در ایران گفت: سد دز که با کمک بانک جهانی در دوره پهلوی ساخته شد هفتمین سد بزرگ آن زمان به حساب می آمد و حتی دولت وقت با افتخار از آن یاد می‌کرد اما آیا اکنون کارایی لازم را دارد.

جانمایی سد بزرگ سفیدرود اشتباه است

کهرم از اشتباه فاحش در جانمایی سد بزرگ سفیدرود یاد کرد و افزود: بررسی‌ها نشان می‌دهد که سد در جایی ساخته شد که دارای بیشترین ظرفیت رسوب گذاری رود است حال آنکه اگر تنها یک کیلومتر پایین‌تر احداث می‌شد شاید این نقیصه بوجود نمی‌آمد.

استاد دانشگاه تهران درباره اشتباه سدسازی به نقل از بانک جهانی گفت: بانک جهانی در پنجاهمین سال افتتاح خود اذعان کرد که 80 درصد از سدسازی‌های صورت گرفته نه تنها مفید نبوده بلکه آسیب محیط زیستی به همراه داشته است.

باید منتظر مرگ قریب‌الوقوع تالاب هورالعظیم در ایران بود

این کارشناسی بوم‌شناسی از تکرار اشتباهات در پروژه‌های سدسازی سخن به میان آورد و با اشاره به احداث سد "ایلیسو" ترکیه گفت: متاسفانه احداث این سد که گفته می شود بزرگترین سد دنیاست شرایط زیست محیطی نگران کننده‌ای را برای عراق و غرب ایران بوجود آورده چرا که عملیات آبگیری مخزن آن 4 سال به طول خواهد انجامید و طی این مدت رودهای بزرگ دجله و فرات کم آب می‌شوند، در نتیجه باید منتظر مرگ قریب‌الوقوع تالاب هورالعظیم و یک فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در ایران بود.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، از تخریب سد "الگلگز" در آمریکا یاد کرد و افزود: به دلیل اینکه تالاب پایین دست رود دچار خشکسالی شده بود، محققین، سد را تخریب کردند تا محیط زیست پایین دست رود احیا شود.

کهرم، مطالعه و پژوهش کامل و آینده‌نگری حداقل 10 ساله در مورد احداث سد را خواستار شد و اظهار کرد: نباید دست به اقداماتی زد که در آینده به این باور برسیم که نبود آن بهتر از وجود آن است.

 خیلی از سدهای ایران از کار افتاده‌اند

پدر جغرافیای ایران و دارندهٔ مدال ملی و نشان عالی دانش در ایران می‌گوید: سدها مثل جاده‌ها عمری دارند و حالا خیلی از سدهای ما از کارافتاده‌اند و بحران کم آبی هر سال نسبت به سال قبل وحشتناک‌تر شده و هر روز پیامدهای ورشکستگی آبی کشور عینی‌تر می‌شود.

پروفسور پرویز کردوانی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تامین آب حوزه آبریز سد فینسک گفت: شهمیرزاد قبلا چشمه بزرگی داشت که اکنون خشک شده  و این بخش، آب به مقدار کافی ندارد و به ناچار قرار است از مازندران و سد فینسک آن را تامین کنند.

هدایت آب‌های کشاورزی به سمت شهرها و صنایع غیر اصولی است

استاد نمونه دانشگاه تهران با اشاره به اینکه تاکنون هیچ اقدام صحیحی در استان‌ها و کشور برای تامین منابع آبی صورت نگرفته است خاطرنشان کرد: تمام کارهای کنونی در جهت هدایت آب‌های کشاورزی به سمت شهرها و صنایع است و این رویکردی نامناسب و غیر اصولی به شمار می‌آید.

کردوانی، ساختن سد و آب بندان را صرفا برای گرفتن حقابه های کشاورزی برای شهرها و صنایع دانست و اذعان کرد: سابق بر این گمانه زنی بر این بود که کشاورزی آب زیادی مصرف می‌کند و باید آب کشاورزی برای مصارف شهرها مورد بهره برداری قرار گیرد. باید گفت اگر کشاورزی از بین برود شهرها جایگاهی نخواهند داشت.

این مؤلف، محقق و پژوهشگر شهرنشینی و توسعه را سبب هدر رفت آب و منابع آبی عنوان و اظهار کرد: توسعه جمعیت و مهاجرت روستاییان به شهرها و همچنین احیای فضای سبز و چمن کاری، مقدار مصرف آب شهرها و صنایع را بیشتر کرده و با پیش گرفتن چنین رویکردهایی آینده آبی ایران مخاطره آمیز خواهد بود.

به گزارش ایسنا، کمیسیون جهانی سد گزارشی در بررسی اشتباهاتی در زمینه سدسازی منتشر کرده که در آن گفته شده، انتخاب رودخانه اشتباه برای ساخت سد، بی‌توجهی به تغییرات جریان آب پایین‌دست که باعث ثبات اکولوژی منطقه می‌شود، غفلت از تنوع زیستی بویژه آبزیان، سیاست‌ها و محاسبات اقتصادی اشتباه، ناتوانی در جلب رضایت عمومی ساکنان منطقه، سوءمدیریت در خطرات و تاثیرات و ساخت و ساز بی‌رویه سدها، هفت اشتباه بحران‌آفرین در این زمینه است.

برخی سدها بدون نیازسنجی حقیقی و با سودجویی شخصی ساخته شده است

محمود رائینی سرجاز، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با اشاره به نامه اخیر برخی اساتید اقتصاد به ریاست جمهور کشور که به تائید مقام معظم رهبری نیز رسیده است گفت: در این نامه یکی از دلایل عقب ماندگی کشور و خطاهایی که در طول سال های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به آن اشاره شده است احداث سدها بود.

وی در گفت‌وگو با ایسنا به رفتارهای غیراصولی بعضی از سازمانهای دولتی در جهت تامین منافع گریزی زد و با انتقاد از شیوه رویکرد آنان گفت: منفعت طلبی شخصی باعث شده تا برخی از سدها بدون نیاز سنجی حقیقی احداث شده و صدمات محیط زیستی به دنبال داشته باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ساری در گروه مهندسی آب، اظهار نظر در مورد سد فینسک را منوط به بررسی مطالعاتی پروژه دانست و خاطرنشان کرد: میزان بارندگی منطقه، حوزه آبریز آن نظیر چشمه‌ها و رودهایی منتهی به سد، مقدار دبی رودخانه های آن و همچنین استفاده از آب در مناطق فرودست سد عواملی است که باید مدنظر قرار گیرد.

در حال حال حاضر احداث سد فینسک متوقف شده و هنوز تصمیم قطعی برای احداث سد فینسک در وزارت نیرو اتخاذ نشده و البته قرار شده پس از تحقیقات کامل علمی، نتیجه قطعی آن در ماههای آینده اعلام شود. یک مقام آگاه در مازندران نیز اعلام کرده که در جلسات برگزار شده با مسئولان وزارت نیرو، درخواست استان سمنان برای انتقال آب بررسی شد و با توجه به کمبود آب در مازندران، این موضوع با درخواست مسئولین استان از دستور کار دولت و مجلس خارج شده است.

این در حالی است که ایرج حیدریان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان از تکمیل انجام مطالعات احداث سد فینسک و روزیه در شهرستان مهدیشهر خبر داده و گفته، مطالعات طرح سد فینسک انجام شده و پروژه سد فینسک و سامانه انتقال آب به شهرستان‌های سمنان، مهدیشهر و سرخه در شهرستان مهدیشهر به عنوان یک طرح مطالعاتی در حال اجرا است و وزیر نیرو نیز در سفر اخیر به استان سمنان از منطقه احداث سد بازدید کرده است.

وی ادامه داده، مجوز تخصیص آب، مجوز زیست‌محیطی و سایر مجوزهای لازم برای شروع به کار این پروژه اخذ شده و  هدف از احداث سد فینسک، تنظیم و کنترل سیلاب‌های رودخانه سفیدرود به میزان 10.37 میلیون متر مکعب در سال را تأمین بخشی از نیاز آب شرب شهرستان‌های سمنان و مهدیشهر به میزان 7.5 میلیون متر مکعب در سال اعلام شده است.

گزارش از سیدنوید ساداتی خبرنگار ایسنا

استاد گروه مهندسی آب دانشگاه ساری با ابراز مخالفت با احداث سد فینسک در استان سمنان برای مقاصد صنعتی، آن را غیراصولی و فاقد توجیه محیط زیستی دانست و افزود: تامین آب شرب راه‌حل‌های به مراتب کم هزینه‌تر نسبت به احداث سد داشته و بعید است مشکل آب شرب استان سمنان دلیل احداث سد باشد.

رضا نوروز ولاشدی، پژوهشگر حوزه آب و هوا و اقلیم در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، با اشاره به این‌که 10 درصد حجم آب پشت مخازن سدها در کشور تبخیر می‌شود، میزان تبخیر آب مخزن سدها را تابع عوامل محیطی دانست و اظهار کرد: رطوبت جو، ارتفاع منطقه، سرعت باد، فشار و دمای محیط، میزان تشعشع آفتاب و هم‌چنین غلظت مواد محلول در آب فاکتورهایی است که بر تبخیر آب پشت سد تاثیرگذار خواهد بود.

استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، اقلیم سمنان را گرم و خشک معرفی کرد و با توجه به قرارگیری محل سد فینسک تاکید کرد: منطقه مطالعه شده برای احداث سد دارای زمستان سرد و خشک و تابستان معتدل بوده و صرف این‌که بگوییم چون سمنان کویری است و تبخیر آن بالاست پس احداث سد مناسب نیست گفتار درستی نبوده چراکه شمال سمنان و بویژه منطقه شهمیرزاد برای جانمایی سد به نسبت مناسب است.

نوروز، انجام مطالعات و پژوهش‌های میدانی تحت این عناوین که دریاچه سد چه مناطقی را دربر گرفته و مساحت تحت پوشش و عمق آب چقدر باشد را شروط لازم برای احداث آن دانست و خاطرنشان کرد: موقعیت جغرافیایی سد، میزان نفوذ پذیری عمقی آب، هدر رفت آن و مباحث مربوط به زمین شناسی منطقه باید مورد بررسی قرار گیرد.

وی افزود: با توجه به این که مصرف خانگی و آب شرب استان سمنان 5 تا 7 درصد کل مصرف کشور بوده بعید است که احداث سد برای تامین آب شرب منطقه کارایی داشته باشد.

کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک دانشگاه شهید بهشتی تهران نیز معتقد است: نفوذ صاحبان قدرت و سیاست زدگی مهم‌ترین مسئله در مورد احداث چنین سدهایی است که عموما بدون مطالعه گسترده و به شکل ضربتی انجام می‌شود.

سید رحمت رمضانی با اشاره به فعالیت 2 دهه اخیر شرکت‌های بزرگ در سمنان گفت: نیازسنجی تامین آب سمنان بیشتر مصارف صنعتی داشته تا این‌که مسائل تامین آب شرب در میان باشد.

وی، احداث باغ‌های بزرگ پسته در منطقه‌ای کویری را فاقد توجیه منطقی دانست و تصریح کرد: استفاده از الگوهای درست کشاورزی و آمایش سرزمینی می‌تواند بهترین راهکار برای رفع مشکل کشاورزی و آب شرب استان سمنان باشد.

کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک، برهم زدن تعادل طبیعت را که ده‌ها سال برای شکل‌گیری آن زمان هزینه شده است را فاقد توجیه عقلانی دانست و تاکید کرد: انحراف در سرشاخه‌های اصلی رودها بدون مطالعه و تحقیق اصولی کار سنجیده‌ای نیست.

وی به میزان تبخیر آب مخزن سد اشاره کرد و افزود: به دلیل کویری بودن منطقه نیمی از آب در مسیر ورود به سد تبخیر شده و معمولا احداث سد باید با توجه به حوزه آبریز پرآب و در منطقه کوهستانی ایجاد شود.

کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک دانشگاه شهید بهشتی، سمنان را مناسب برای فعالیت معادن دانست و ضمن اشاره به کشت‌های کم آب و تغییر کاربری اراضی این استان گفت: باید کشاورزی وابسته به آب به استان‌هایی تعلق گیرد که نیاز آبی نداشته و ظرفیت و پتانسیل تامین آن را داشته باشند و لزومی ندارد که دولت برای ترویج و گسترش کشاورزی در مناطق کویری سرمایه‌گذاری کند.

وی، تصمیمات عجولانه این چنینی که هزینه گزافی را برای دولت به ارمغان داشته را ویژگی دولت قبلی قلمداد کرد و افزود: تاریخ کلنگ زنی و احداث این پروژه در سال 1389 مربوط به زمانی است که تصمیماتی بدون مبنای علمی و پژوهشی رویکرد کشور در آن دوران بوده و پیداست که تبعات آن به هیچ عنوان مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است.

کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی و ژئوپولوتیک، مطالعات پژوهشی سدها را تابع زمان و هزینه بالا دانست و خاطرنشان کرد: قطعا انحرافات بالادست رود تجن بر میزان تغذیه و رژیم سد رجایی ساری تاثیرگذار است.

رمضانی با ابراز این عقیده که اعمال نفوذ، سیاسی بازی و لابی‌گری برای ادامه فعالیت احداث سد اتفاقی نامیمون است، اضافه کرد: برای مشکل آب شرب استان سمنان می‌توان به مواردی مانند احداث سدهای کوچک، اجرای آمایش سرزمین، مهار بارندگی و شناسایی استعداد و پتانسیل‌های منطقه فارغ از تصمیمات احساسی اشاره کرد.

پیش از این ایرج حیدریان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان از تکمیل انجام مطالعات احداث سد فینسک و روزیه در شهرستان مهدیشهر خبر داده و گفته بود، مطالعات طرح سد فینسک انجام شده و پروژه سد فینسک و سامانه انتقال آب به شهرستان‌های سمنان، مهدیشهر و سرخه در شهرستان مهدیشهر به عنوان یک طرح مطالعاتی در حال اجراست و وزیر نیرو نیز در سفر اخیر به استان سمنان از منطقه احداث سد بازدید کرده است.

وی ادامه داده، مجوز تخصیص آب، مجوز زیست‌محیطی و سایر مجوزهای لازم برای شروع به کار این پروژه اخذ شده و  هدف از احداث سد فینسک، تنظیم و کنترل سیلاب‌های رودخانه سفیدرود به میزان 10.37 میلیون متر مکعب در سال و تأمین بخشی از نیاز آب شرب شهرستان‌های سمنان و مهدیشهر به میزان 7.5 میلیون متر مکعب در سال خواهد بود.